In de komende pensioenhervorming lijken alle ingrediënten voor complottheorieën voorhanden, waarschuwt Adri van der Wurff. Versterking van invloed en controle kan een remedie zijn.
Complotdenkers maken overuren als mensen met grote, snelle veranderingen worden geconfronteerd. Is onze overheid erop uit ons allemaal digitaal te surveilleren? Is die hele covid-19-ellende niet een perfide ingreep van machthebbers om ons eronder te houden? Sommige mensen leven blijkbaar liever met de geruststellende zekerheid dat het allemaal héél erg is, dan met het onzekere besef dat niemand alle antwoorden heeft en we er maar het beste van moeten maken.
Hoe zit dat in de pensioensector? Ook daar staat ons een grote verandering te wachten, al zal die – pensioenen eigen – iets minder snel gaan. Alle ingrediënten voor wilde theorieën lijken voorhanden. De mensen weten weinig van pensioenen. Het gaat om veel geld waar de overgrote meerderheid een belang in heeft. De specialisten spreken in onbegrijpelijk, Engels jargon. Verwachtingen vanuit het verleden zijn niet waargemaakt. En dan is er nu ineens het voorstel om het op één na beste pensioensysteem van de wereld ingrijpend te gaan veranderen, zonder dat duidelijk is waarom.
Angstig
Nog vóór Trump en Covid is al redelijk wat onderzoek gedaan naar het omarmen van complottheorieën. Mensen geloven eerder in complotten als ze zich machteloos en angstig voelen te midden van veranderingen die slecht worden uitgelegd. Dit wordt nog eens versterkt als mensen bij die verandering als persoon en als groep het gevoel hebben achtergesteld of zelfs bedreigd te worden.
Deze kenschets sluit goed aan op de huidige situatie in Nederland, maar ook op de veranderingen in de pensioensector. Denk aan de problematiek van het invaren, de achterblijvende indexatie die als diefstal wordt ervaren en de jongeren die denken dat er straks niets meer voor hen in de pensioenpot zit.
Omdat we in de Verenigde Staten hebben gezien hoe splijtend en ontwrichtend complotdenken kan zijn, is er reden voor bezorgdheid. Naast de onzekerheid die al speelt rond gezondheid en klimaat, komt daar ook nog onzekerheid bij over het inkomen na pensionering.
Wat kunnen we doen aan de voorspelbare toename van het pensioen-complotdenken? Het zou enorm helpen als de meeste Nederlanders over voldoende (financiële) rekenvaardigheden zouden beschikken. Maar daar wordt nu niet naar gestreefd en het is een zaak van lange adem. Sneller effect valt te verwachten van de versterking van invloed en controle, bijvoorbeeld door handhaving in plaats van schrappen van het individueel bezwaarrecht tegen invaren.
Machtigen
Een apart element in veel complottheorieën is het idee dat een klein groepje machtigen achter de schermen bedisselt wat er gaat gebeuren, zonder dat de gewone mensen (of zelfs de gewone pensioenfondsbestuurders) daar iets aan kunnen doen. Dat zijn de illuminati die in een geheim verbond de wereld regeren, zonder enige democratische inbreng.
Is er zo’n clubje in de pensioensector? Laatst zei een vakbondsbestuurder in Pensioen Pro over alle belangrijke besluiten in de stelselherziening: ‘Zij hebben ons te volgen. Dat kan bij een dergelijke grote en compleet nieuwe operatie een onprettig gevoel geven.’ De boodschap is duidelijk. Laat de pensioenfondsbesturen, de deelnemers en de werkgevers maar niets in hun hoofd halen: er wordt zonder hen over hen besloten. Dat onprettige gevoel moeten ze maar voor lief nemen.
Dat die vakbondsvoorman met naam en toenaam genoemd wordt, pleit in elk geval tegen een geheim verbond. Maar toch is het verontrustend, omdat de vakbonden nog steeds in hoog tempo leden verliezen. En macht met een steeds kleinere democratische achterban is steeds slechter in toom te houden.
Driehoeksoverleg
Er is nog een extra complicatie. Het gaat hier niet alleen om besluiten die vakbonden nemen. Alle besluiten die genomen worden over de stelselherziening vinden nu plaats in een driehoeksoverleg tussen werknemers- en werkgeversorganisaties en een demissionair kabinet dat geen stabiele meerderheid heeft in de Staten-Generaal. Hoe gaat het er in zo’n interinstitutioneel overleg aan toe? Wie hebben daar invloed op? Hoe wordt voorkomen dat daar verkeerde beslissingen genomen worden?
Voor gewone besluitvorming binnen bedrijven en bij pensioenfondsen gelden allerlei wetten en zwaarwegende aanbevelingen. Zorg voor mandaat. Voorkom groepsdenken. Laat je controleren door het parlement of een raad van toezicht of raad van commissarissen. Omarm diversiteit en inclusiviteit. Leg duidelijk je overwegingen en aannames vast. Zorg dat besluiten uitvoerbaar zijn. Denk in scenario’s en vergeet dan in elk geval niet het scenario waarin beslissingen radicaal verkeerd kunnen uitpakken.
Hoeveel van dit soort kwaliteit-bevorderende maatregelen spelen een rol in het pensioenstelselherzieningsoverleg? (Voordat je dat woord met Scrabble kan aanleggen, ben je al jaren verder.)
Niet openbaar
Er is weinig onderzoek naar interinstitutionele besluitvorming. Dat is niet zo vreemd, omdat het meestal niet openbaar is en dus gegevens ontbreken. De neerslag ervan in wetgeving wacht in elk geval een democratische behandeling. Maar dat is niet het geval met het overleg daarna tussen sociale partners over zaken als de contractvorm.
Maar gelukkig lezen alle betrokkenen vast Pensioen Pro. Zodat ik ze hier en nu nog eens uitdrukkelijk kan vragen aandacht te schenken aan de kwaliteit van het besluitvormingsproces. Vertrouw niet te veel op een goede afloop. Denk nog eens goed na over wat gewone mensen en dito pensioenfondsbestuurders allemaal kunnen en vooral niet kunnen. En besteed extra aandacht aan wat kritiek lijkt, maar eigenlijk gratis advies is.
Zotte theorieën over obscure besluitvorming hebben we al genoeg. In de pensioensector kunnen we die missen als kiespijn. Of covid.
Adri van der Wurff is voormalig pensioenbestuurder.