IJsland staat sinds vorige maand te boek als het land met het beste pensioenstelsel ter wereld. En met reden: zzp’ers sparen er zonder morren verplicht voor hun pensioen, veel werknemers mogen hun eigen pensioenfonds kiezen en een derdepijlerpensioen is er gemeengoed.
IJsland land scoort volgens consultant Mercer, die samen met het CFA Institute de jaarlijkse ranglijst van nationale pensioenstelsel samenstelt, beter op de onderdelen toereikendheid en houdbaarheid dan Nederland.
Misschien wel het meest opvallende aspect aan het IJslandse pensioenstelsel in vergelijking met Nederland is dat iedereen, ook zelfstandigen, pensioen opbouwt. De enige ‘witte vlekken’ in IJsland zijn de vele gletsjers die het land bedekken. Stefán Halldórsson, projectmanager bij de IJslandse pensioenfederatie en voormalig directeur van het IJslandse pensioenfonds voor civiel ingenieurs, legt uit hoe dat verplichte pensioensparen in zijn werk gaat.
‘De IJslandse belastingdienst gaat er vanuit dat zzp’ers het gemiddelde loon verdienen van iemand in loondienst met een vergelijkbaar beroep. 12% van het brutoloon dienen ze vervolgens af te dragen aan een pensioenfonds. Aan het eind van het jaar bekijkt de belastingdienst hoeveel je daadwerkelijk hebt verdiend. Op basis daarvan kunnen pensioenfondsen een extra premienota sturen. Als je te veel hebt betaald, wordt dat afgetrokken van de premie van het voorgaande jaar’, aldus Halldórsson. Het enige voordeel van zzp’ers is dat zij slechts 12% pensioenpremie hoeven af te dragen, terwijl werknemers minimaal 15,5% (11,5% van werkgever en 4% van werknemer) inleggen.
Maar wat als een zzp’er in een jaar bijna niets verdient, en dus geen pensioenpremies kan betalen? Halldórsson: ‘Als je kunt aantonen dat je veel minder inkomsten hebt dan de belastingdienst denkt, kun je een uitzondering vragen. Mijn dochter, die musicus is, heeft vorig jaar bijvoorbeeld zo’n premievakantie gekregen omdat ze toen vanwege de coronacrisis veel minder verdiende.’
Zelf je fonds kiezen
Zzp’ers mogen net als werknemers die niet gebonden zijn aan een cao hun pensioenfonds vaak zelf uitkiezen. Op dit moment gaat het volgens Halldórsson om ongeveer een kwart van de IJslanders. Elf van de eenentwintig IJslandse fondsen staan open voor iedereen. ‘Van origine zijn de meeste regelingen door vakbonden opgezet, en voor veel beroepen is het vakbondslidmaatschap en daarmee ook aansluiting bij het betreffende fonds verplicht. Dat gold bijvoorbeeld voor het pensioenfonds voor civiel ingenieurs in de tijd dat ik daar directeur was’, aldus Halldórsson. ‘Maar een steeds groter aantal werkenden is niet verplicht bij een vakbond aangesloten en heeft daarom een vrije keuze van pensioenfonds. Dat geldt niet alleen voor zelfstandigen, maar ook voor alle werknemers die niet onder een cao vallen.’
Verplicht pensioensparen voor zzp’ers stuit in Nederland vaak op verzet, maar hiervan is in IJsland nauwelijks sprake. ‘Er is een sterke consensus in IJsland dat mensen voor hun pensioen zouden moeten sparen’, zegt Unnur Gunnarsdottir, vice-president van de IJslandse centrale bank en verantwoordelijk voor het pensioentoezicht. ‘Ik heb wel vrienden die morren dat ze als zelfstandigen verplicht worden zoveel geld voor hun pensioen opzij te zetten, maar uiteindelijk accepteren ze dat dit nu eenmaal de regels zijn. Die verplichtstelling is ook bij politieke partijen geen punt van discussie’, zegt ook Halldórsson.
Flexibele aow
Misschien is dat wel omdat verplichte pensioenopbouw veel voordelen biedt. Het voorkomt niet alleen armoede, maar het houdt pensioen ook voor de overheid betaalbaar. De IJslandse eerste pijler is namelijk flexibel. Dat houdt in dat gepensioneerden minder aow ontvangen naarmate ze meer pensioen uit de tweede en derde pijler (zie onder) ontvangen. Gepensioneerden met een pensioen hoger dan IJKr 616,184 (€4100) krijgen zelfs helemaal geen staatspensioen. Het maximale staatspensioen, oftewel het bestaansminimum voor gepensioneerden, is IJkr 266.303 (€1773) per maand.
Grote derde pijler
Waar de eerste pijler dankzij die flexibiliteit relatief klein is vergeleken met Nederland, is de derde pijler juist veel groter. Bijna een vijfde van het IJslandse private pensioenvermogen zit in de derde pijler, en dat aandeel groeit de laatste jaren hard. Belangrijkste reden voor de populariteit van die derde pijler is dat werknemers die minimaal 2% van hun brutosalaris in een derde-pijlerproduct stoppen, 2% extra pensioenpremie van hun werkgever krijgen, legt Halldórsson van de IJslandse pensioenfederatie uit. Gemiddeld sparen werknemers via de derde pijler 6% extra voor hun pensioen.
Bijkomend voordeel van de derde pijler is dat opgebouwd pensioenvermogen sinds 2017 gebruikt mag worden om belastingvrij extra hypotheekschuld (tot IJkr 500.000 per jaar) af te lossen. Alleen werknemers met een hypotheek op hun eerste woning mogen hier gebruik van maken. De Oeso en het IMF hebben IJsland (net als Nederland) regelmatig bekritiseerd om de hoge hypotheekschulden. Op deze manier probeert het land hier iets aan te doen.
IJsland is al dc
Het IJslandse pensioenstelsel is gebaseerd op collectieve premieregelingen. Het pensioengeld van deelnemers en gepensioneerden zit in één pot en wordt collectief belegd. Langlevenrisico, arbeidsongeschiktheid en overlijdensrisico worden gedeeld, en de pensioenuitkeringen zijn gebaseerd op de ingelegde premie. Tot 2017 kenden de IJslandse ambtenarenfondsen BRU Lífeyrissjóður en LSR nog db-regelingen. Nieuwe opbouw is sindsdien gebaseerd op een premieregeling, maar de bestaande opbouw werd ongemoeid gelaten.
Verbeterpunten
IJsland mag dan het beste pensioenstelsel ter wereld zijn, toch zijn ook hier verbeterpunten. Gunnarsdottir van de IJslandse centrale bank wijst op het ontbreken van beleid om de steeds verder groeiende invloed van pensioenfondsen op de economie in goede banen te leiden. De IJslandse pensioensector beheert een vermogen met een omvang van 200% van het bbp, waarvan het merendeel in IJsland wordt belegd. ‘IJslandse fondsen bezitten hierdoor erg veel aandelen in veel IJslandse bedrijven.’
Gunnarsdottir ziet daarom graag dat de pensioenfondsen meer in het buitenland gaan beleggen. De buitenlandse beleggingen waren eind 2020 goed voor ongeveer een derde van het totale pensioenvermogen. In Nederland is dat meer dan 80%. Gunnarsdottir: ‘Op dit moment mogen pensioenfondsen maximaal de helft van het vermogen in het buitenland investeren. Een mogelijkheid is om dit percentage verder op te krikken.’
Halldórsson noemt een ander punt van zorg: het ontbreken van een gemeenschappelijk pensioen voor arbeidsongeschiktheid. In IJsland moeten arbeidsongeschiktheidsuitkeringen worden opgehoest door pensioenfondsen. ‘Maar bij het ene pensioenfonds zitten veel meer arbeidsongeschikten dan bij het andere. Nu vrije keuze van pensioenfondsen vaker mogelijk wordt, zou het goed zijn als hier een meer gemeenschappelijke voorziening voor kwam. Op de huidige manier is het namelijk niet aantrekkelijk voor werkenden om zich aan te sluiten bij een pensioenfonds met relatief veel arbeidsongeschiktheid.’